Tarafımdan oluşturulmuş bu yorumun tüm hakları kitapyurdu.com’a aittir.
Mezopotamya’daki mal listeleri ve takas kayıtlarının yer aldığı en eski kil tabletler MÖ 3200’e dayanıyor, Haarmann’ı okuyana kadar dünyadaki en eski yazılı kayıtların bunlar olduğunu biliyordum ama geçtiğimiz yıllarda Mısır ve Avrupa’da daha eski kayıtlar çıkmış ortaya, Tuna’daki uygarlığın kalıntıları MÖ 5300 civarına aitmiş. Sözlü geleneğin uzmanları Batı Afrika’da asırlık soyağacını ezberden okuyabilirdi, Kalevala‘nın binlerce kıtasını okuyan Karelya ozanları belleğin sınırlarını genişletmişti, yazının icadından sonra da gelenek sürmüş olabilir ama birikim taşlara, parşömenlere, kâğıtlara ve diğer malzemelere aktarıldıktan sonra bellek işçileri marjinal hale geldi. Bugün de yazıdan bihaber topluluklar var, Malezya’nın yağmur ormanlarından Brezilya’nın cangıllarına dek yayılan pek çok mitin kaydını yazıya dayanmadan tutuyorlar. Nesnelerden yardım alanları var gerçi, Navahoların törensel kum resimleri ve Zulu kabilesinin renkli inci takılarında resimli hikâyeler yer alıyor, halkların tarihi bu dayanıksız materyallere işlenmiş. Kızılderililerle soluk benizliler arasında yapılan bir anlaşma hoş, William Penn daha sonra “Pensilvanya” adı verilecek toprakları alabilmek için Delaware Kızılderilileri ile pazarlık yaparken İngilizceyle yazılmış sözleşmenin yerliler için hiçbir anlam ifade etmeyeceğini düşünmüyor, o bölgede kullanılan işlemeli kuşakların kullanıldığını görünce hemen üç kuşak hazırlıyorlar. “‘Walam Olum’ da her bir resim motifinin manası, anlatı içeriğinin dilbilgisel olarak cümlelerin her birine karşılık geldiği fikir demetleridir. Resimlerin bilgi içeriği bir yandan çok yoğundur, diğer yandan ise resimlerin dilbilimsel ifade şekilleriyle bağlantısı epey muğlak görünür.” (s. 15) El ele tutuşan iki adamın yer aldığı kuşak kolay anlaşılıyor, diğer ikisindeki simetrik desenleri çözmek için işin uzmanına başvurmak lazım. Bu iletişim tekniği pek çok medeniyette kullanılmış, benim aklıma Deliliğin Dağları‘ndaki manzara geldi. İki araştırmacı dağların ardına gizlenmiş kadim şehri bulurlar, derinliklere doğru ilerlerken duvarlardaki hikâyeyi “okumaya” başlarlar. Çok eski bir uygarlık Dünya’ya gelmiştir, onlardan daha eski başka bir uygarlık tebelleş olunca ayvayı yerler falan, Lovecraft esin kaynağını geçmişteki tahkiye resimlerinde bulmuş. İşaretlerin kullanımı aslında, yazının bulunmasından çok önce insanlar bu yolla kayıt tutarlarmış, Sümerlerin kullandığı ilk yazıda da 770’ten fazla farklı işaretin kullanıldığı tespit edilmiş. İş alfabeye varana kadar çoğu medeniyet bu işaretleri kullanacak, hatta bazıları alfabelerini işaretlerin üzerine kuracak. Tuna’daki uygarlığı uzun uzun anlatıyor Haarmann, bu işlerin görüldüğü ilk topluluğun tarihini kısaca ele alıp Dor İstilası’ndan bahsediyor, sonrası yazı çizi. O bölgede bulunan Tartaria tabletlerinin kültürel bağlamını keşfetmek için araştırmacılar Sümerlerle doğrudan bir bağ bulmaya çalışmış, Transilvanya’da bir Sümer kolonisinin var olduğunu ispatlamaya çalışmışlar. Haarmann daha çok Minos uygarlığı, Miken kültürü ve Klasik Yunan dönemindeki geometrik semboller üzerinden yaklaşıyor meseleye, geometrik üslup ve vazo süslemeciliği Yunanlara sonradan ulaşmış gibi gözüküyor. Antik Girit’teki Linear A yazı sistemindeki logogramlarla Antik Tuna yazısı arasında büyük bir benzerlik var, Yunan alfabesinin yaygınlaşmasıyla kullanımdan kalkan Kıbrıs hece yazısı da aynı grupta değerlendiriliyor. Sonrası Yunan harflerinin egemenliği. Fenike alfabesiyle Yunan alfabesinin benzerliklerine değiniler de var, sanki bütün kuzenler bir araya gelip Voltron’u oluşturmuşlar.
Mezopotamya ve Mısır’da yazının işlevine bakalım, erken dönemde Sümer yazısı tapınak yönetiminin elinde. Vergi kayıtları, vatandaşın denetlenmesi gibi işler aynı şekilde Mısır’da da yazıyla ortaya çıkıyor. Elam çivi yazısı Sümer piktografisinin gelişimiyle ortaya çıkıyor, aslında çivi yazısının bir dönemin en popüler yazı biçimi olduğu söylenebilir. Sami dilleri, Kafkas dilleri hep bu yazının çeşitlemelerini kullanmışlar. Araştırmacılar yazının tek bir kökenden geldiğini iddia ederlerken farklı bölgelere yayılan yazı çeşitlerini ele alsalar da muhalif araştırmacılar çok kökenli bir dağılımın da mümkün olduğunu söylüyorlar. Bilimsel icatlardan yola çıkarak akıl yürütünce dillerin aynı zamanlarda farklı bölgelerde ortaya çıktığını düşünmek çok mantıksız gelmiyor açıkçası. Neyse, Çinlilerden önce Sümerlerde logografinin yarattığı ikilik ortaya çıkıyor, biçimlerin sesletimiyle bağlamları arasındaki ilişki logografiyle fonografi arasındaki ilişkiyi ele almayı gerektiriyor ki Haarmann’ın uzun uzadıya anlattığı mesele bu. Yazıyla dil arasındaki uyum ve çatışmayla ilgili şu bölüm iyi: “Yazı işaretlerinin bir sisteme entegre edilme yöntemi, yerel dilin hece veya satır düzenine ya da dilbilgisel yapılarına değil, mevcut kültür sembollerine bağlıdır. Yazının erken aşaması, bilgileri yeniden kullanılabilir şekilde biriktirmek suretiyle gelişen bir medeniyetin ihtiyaçları tarafından güdülenen, soyut düşünme kabiliyetiyle ilgili bir mücadele evresidir.” (s. 45) Yazılan dil ses yapısına dayanan bir yazım yöntemini ilk planda desteklemiyor, sesin ve yazının birebir benzeşmesi idealine yaklaşan yazı sistemleri istisnai. Çincede olduğu gibi metnin bağlamının bilinmesiyle anlam kazanan ideografik yapılar da mevcut, örneğin binlerce sözcükbirim eş sesli olduğu için ya ayırıcı işaretler kullanılmalı ya da ses tonu anlama göre ayarlanmalı. Çok yazı karakteri var adamlarda ya, sözlüklerde 50.000 tane karakter varmış mesela. İlginç bir şey daha, adamlarda fonetik ilke o kadar gelişkin ki yabancı isimlerin yazımında isimleri en doğru biçimde sesleten işaretler kullanılırmış, bu durumda hece temsiline, yani işaretlerin kendi anlamları görmezden gelinirmiş. Örneğin “Rio de Janeiro” diye okunan işaretlerin biçimsel anlamı şu: “köy-onaylamak-sıcak-iç-mangal”.
Yazı yazma teknikleriyle yazı yazma araçlarına da yer verilmiş, bazı materyaller şaşırtıcı. Taş değil, taş üzerine yazılanların en eski yazılar olduğu düşünülebilir ama taştan önce ateşte pişirilen küçük tabletler halindeki kilmiş. Dünyanın ilk yazılı kaydı böyle bir zımbırtıya işlenmiş. Seramik de kullanılıyor, Antik Yunan zamanından kalan vazolarda anlatılan hikâyelerin benzerlerini Aryanlar ve Keltler de anlatmış zamanında. Metal yazı yüzeyleri muhtelif, Etrüskler yazı aracı olarak kurşun levhaları kullanmışlar, altın levhalara işlenmiş yazıtlar da bırakmışlar geride. Kemik ve fildişi Antik Çin’de kullanılmış, geyiklerin kürek kemiklerine ve kaplumbağa kabuklarına yazmışlar. Papirüs en çok bilinen malzemelerden biri, Mısırlılar kullanıyorlar, Papalık da 11. yüzyıla kadar resmî belgelerde papirüs kullanmış. Ahşap ve ağaç kabuğu Paskalya Adası’ndaki mağaralarda ve Çin’de bulunmuş, organik maddenin çabuk bozulması yüzünden kaybolan kayıtları düşünürken fenalıklar bastı beni. Palmiye yaprakları da Doğu Asya’da kullanılmış, Tibet’teki manastırların arşivlerinde bozulmadan duran birkaç örnek varmış. Deri Batı âlemine literature sözcüğünü hediye etmiş. Antik Yunanlar keçi derisi, diphtera kullanırlarmış, bu sözcük Etrüskler aracılığıyla İtalya’ya geçmiş, Romalılar littera demişler. Gerisi malum. Parşömenin ortaya çıkmasında Mısırlıların ihracat yasağının etkisi var, adamlar papirüs ihracatını yasaklayınca Pergamon’dakiler hemen alternatifini üretmişler. Parşömen değerli metinlerin çoğaltılmasında kullanılırken daha basit ya da az önemli metinlerde papirüsten yararlanılmış. Kâğıdın hikâyesinin yer aldığı kitaplar var, onları tavsiye ederim. Kısaca değineyim yine, ilk kez Çin’de kâğıt üretimi deneniyor, Araplar üretimi mükemmelleştirip Mısır’a yayıyorlar ve papirüs sektörünün çanına ot tıkıyorlar, sonra Avrupalılar bu süper icadı hemen kıtalarına götürüp kültürel devrimin materyali olarak kullanıyorlar. Kâğıt sayesinde Reform yapılıyor, Rönesans biçimleniyor, bir dünya olay. Dijital yazı ve kaligrafi de bu bölümde işlenen diğer konular.
Avrupa ve Asya’da ortaya çıkan yalıtık alfabeler, Gürcüce ve Ermenice alfabelerin hikâyeleri hoş, Slavların eski yazı sistemlerinin ele alındığı bölüm güzel, kısacası insanı bilgi kumkuması yapan bir araştırma bu, ilgilisi kaçırmasın.
